البته ابن مطلب در دست ویرایش باشه بهتره !
در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمانها با توجه به اقلیم و شرایط محیطی ساخته می‌شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور کلی شرایط آب و هوایی و جغرافیایی، تاثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است.
بادگیر به عنوان یک سیستم سرمایشی، جزیی از ساختمان های مناطق گرم و خشک و یا گرم و مرطوب است که با قرار گرفتن در مسیر باد و هدایت کردن آن، در کاهش دما نقش مۆثری دارد. این روش به نوعی طبیعی ترین روش تهویه ساختمان است.
بادگیرهایی که در سراسر ایران در شهرهای مختلف وجود دارند، اشکال و انواع گوناگونی دارند که این تنوع هم به دلیل زیبایی و هم به دلیل تأثیر موقعیت جغرافیایی بر سرعت و جهت باد است. حتی بادگیرهای یک شهر مانند یزد به عنوان مثال، بسیار متنوع می باشند و انگار هیچ دو نوع بادگیری وجود ندارد که دقیقاً مانند هم طراحی شده باشند! هر ساختمان در یزد، با توجه به موقعیت آن، نقشه ی زمین، سلیقه ی معمار و ... بادگیری متفاوت دارد.
به طور کلی در ایران بادگیر با پلان دایره، شش ضلعی، هشت ضلعی، مربع و مستطیل دیده می شود. هم چنین از نامهای باستانی و گوناگون بادگیر، مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود، خیش‌خان، خیشور، ماسوره و هواکپ برمی‌آید که پدیدهای بس کهن است.
نحوه ی کار کردن بادگیر به زبان ساده این چنین است: هوای جاری بیرون از خانه را به داخل خود می‌کشند و با تشت‌های آبی که درون آن‌ها تعبیه شده، هوا را خنک و سبک می‌کنند و به داخل خانه هدایت می‌کنند. در واقع باد پس از برخورد با سطوح فوقانی بادگیر، به دالانهایی هدایت می‌شود که با سطح آب داخل حوض‌خانه برخورد کرده (مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد) و فضای داخلی اتاق را خنک می‌کند و در مناطق مرطوب باد فقط از کانال‌های خشک عبور می‌کند (مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویه می‌کند.
اجزاء بادگیرها
بادگیرها از قسمت های مختلفی تشکیل شده اند که برخی تنها به دلیل زیبایی به کار گرفته شده و برخی اجزاء در عملکرد بادگیر نقش ویژه ای دارند. این اجزاء عبارتند از:
تیغه: تیغه ترکیبی از خشت و آجر است که فضای کانال بادگیر را تقسیم بندی می کند. تیغه دو نوع دارد: تیغه ی اصلی و تیغه ی فرعی.
* تیغه ی اصلی: دیواره هایی در فضای کانال است که تا مرکز برج ادامه می یابند و کانال بادگیر را به کانال های کوچک تر تقسیم می کنند.
* تیغه ی فرعی: دیواره هایی در فضای کانال است که تا مرکز برج ادامه نمی یابند و فقط تا عرض دیوارهای خارجی پیش می روند. تیغه های فرعی در نمای بادگیرها همچون پره های کانال کولر نمایان می شوند.
منفذ: منفذ عنوانی است که بر روی محل عبور هوا در فضای بادگیر گذاشته‌اند.
قفسه: قفسه رأس بادگیر است که مجاری عبور دهنده جریان هوا را شامل می شود.
ساقه: فضای حد فاصل قفسه و بام، ساقه نام دارد.
بادگیرها معمولاً یک طرفه، چهار طرفه و یا هشت طرفه می باشند که این امر بستگی به شرایط اقلیمی و جغرافیایی آن منطقه دارد. به عنوان مثال در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند؛ ولی 50 کیلومتر ان طرف تر در شهر میبد، بادگیرها کوتاه و یک طرفه هستند! دلیل اصلی این تفاوت این است که در میبد بادی که از سمت کویر می آید، گرد و غبار بسیاری با خود می آورد؛ در نتیجه بادگیرها باید پشت به این باد کویری، و رو به باد مطلوب بی گرد و غبار ساخته شود. ولی در یزد، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته، بادهای کویری کمتر جریان دارد و می توان بادگیرهای مرتفع چند طرفه احداث نمود.
از مزایای بادگیرها
* بادگیر از مظاهر و سمبل های علم و تمدن ایرانی است.
* منبع اصلی انرژی در فناوری بادگیر، انرژی تجدیدپذیر باد است که نگرانی از بین رفتن آن برای نسل های آینده وجود ندارد.
* از بادگیرها هم چنین به عنوان سردکردن فضای سرداب برای نگهداری مواد غذایی و نیز خنک نگهداشتن آبِ آب انبارها استفاده می شد. تا پیش از پیدایش یخچال برقی، در بسیاری از خانه ها مواد غذایی را در محوطه زیر بادگیر نگاه می داشتند تا خنک بماند و دیرتر فاسد شود.
* هرچند امروزه بادگیر در شهرهای شلوغ کارکرد قبل را نمی تواند داشته باشد، اما امروزه میتوان از بادگیر به عنوان مکمل سیستم تهویه و سرمایشی ساختمان استفاده کرد و تنها زمانی که باد دیگر نتواند پاسخگوی نیاز ساکنان باشد باید از تاسیسات مکانیکی بهره گرفت.
* بادگیرهای سنتی را می توان یک نمونه عالی هنر مهندسی به شمار آورد که در حالی که هوای بیرون بسیار گرم است و آتش از آسمان می بارد، بدون صرف هیچ گونه انرژی و تنها با طراحی مناسب سیستم هدایت هوا، شرایط خنک با تفاوت دمایی حدود 30 درجه با بیرون را فراهم می کنند. البته خالی از لطف نیست بدانید بادگیر کار تهویه فضاهای داخلی را نیز انجام می دهد.
هنر معماری در بادگیرهای یزد
حرکت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند. باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما ، رطوبت وانتقال ذرات معلق است.این امر در ایجاد شرایط آسایش انسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد. جابجایی هوا در بالا بردن سطح کارایی ذهنی وفیزیکی افراد وکاهش میزان ابتلاع به بیماریها بسیار موثر است. همچنین میتواند عاملی در کاهش مصرف سوخت های فسیلی باشد.
اهمیت باد در طرح وساخت محیط از دیر باز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از میلاد و ویترویرس معمارروسی یک قرن قبل از میلاد از روش استفاد? باد در معماری وشهر سازی صحبت می کنند.
در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمانها با توجه به اقلیم وشرایط محیطی ساخته می شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما،گرما و به طور کلی شرایط آب وهوایی وجغرافیایی تأ ثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است. بارزترین روش تهویه طبیعی ساختمان باد گیر است.
بادگیرهایی با اشکال مختلف در بسیاری از شهرهای مرکزی وجنوبی ایران بر حسب سرعت وجهت باد مطلوب طراحی واجراء شده اند.
از نامهای باستانی وگوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود،خویش خوان ،خیشور، ماسوره و هواکپ بر می آید که پدیدهای بس کهن است.
باد پس از برخورد با سخف فوقانی به دالانهایی هدایت می شود که با سطح آب داخل حوض خانه برخورد کرده(مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد) و فظای داخل اتاق را خنک می کند و در مناطق مرطوب باد فقط از کانال های خشک عبور می کند(مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویه می کند.
انواع بادگیر:
نوع اول:
بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستنند. ساده ترین نوع بادگیر یک جناحی است که بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه ای مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود.دراین روش برای پرهیز از گزند گرد بادها و توفانهای سهمگین، بادگیر را فقط در جهت بادهای خنک و نسیم های مطبوع می سازند جبهه های دیگر آن را می بندند.
دربرخی موارد بادگیرها ی یک طرفه را پشت به بادها ی شدید و آزار دهنده می سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می دهد.
ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر وشکل آن اولیه تر است این مسیر مورب (که در بالای بام دیده می شود) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ضلع اتاق قرار می گیرد وتهویه را انجام می دهد. این نمونه بیشتردر مناطق سیستان وقسمتی از شهر ها ی بم دیده می شود.
نوع دوم:
نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبرو یکدیگر و با پنجره های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته می شود ودر قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می شود این نمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیده می شود.
نوع سوم:
سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل. در این نمونه میتوان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد. البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است.
نوع چهارم:
باد گیرها ی چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگر ساخته شده اند، و معمولاٌ داخل کانالها ی آن با تیغه ها یی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می شوند و بعضی از نمونه ها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می ساخته اند که هوای خشک و دارای گردو غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هوای اتاق (حوض خانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می شده است.
درمناطقی که امکان ایجاد حوض خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و می کردند و کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می یافته است.
این فضاها (سرد آب ها) محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای تابستان بوده است. این نمونه در یزد،کرمان و بوشهر و... دیده می شود. در شهرستان یزد و برخی از قسمتهای مرکز ایران بادگیرهای چند وجهی(معمولاٌ هشت وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می دهند.
بادگیر چپقی نوع ششم بادگیر است که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجاد چند لوله ی خم دار( زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانالها و قسمتهای داخلی مانند نمونه های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است.
نماسازی بادگیر خود از ویژگیهای خاصی برخوردار است و درنهایت ظرافت به وسیله ی آجر کاری و یا گچ بری ساخته می شود.
در اینجا لازم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دواشکوبه و بادگیر حفره ای نیز نام برد. در شیراز نیز بادگیرهایی کم و بیش دیده می شود که به عنوان نمونه میتوان از با گبر ارگ و آب انبار کریم خان زند یاد کرد.
منبع:
تبیان
اطلاعات معماری
انا